ΜΙΑ ΜΑΤΙΑ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ

1. Εισαγωγή

Η επεξεργασία των κεφαλαίων της Ιστορίας που μας ταξιδεύουν στα χρόνια του Βυζαντίου μας προκάλεσε αμέσως το ενδιαφέρον. Η πρώτη χριστιανική αυτοκρατορία του κόσμου και το γεγονός ότι μιλούσαν κατά το πλείστον ελληνικά μάς διέγειρε την περιέργεια και θελήσαμε να ψάξουμε και να συλλέξουμε όσες περισσότερες πληροφορίες μπορούσαμε αφήνοντας τους εαυτούς μας να απολαύσουν την εμπειρία την ιστορικο-ιστο-εξερεύνησης. Μπήκαμε λοιπόν στο πετσί του ρόλου μας και βγήκαμε στο ιστοχώρο για να ανακαλύψουμε όσα περισσότερα μπορούσαμε για το πώς ήταν χτισμένα τα σπίτια, με τι ασχολούνταν οι άνθρωποι, πώς ήταν η εκπαίδευση των παιδιών και πώς ψυχαγωγούνταν μεγάλοι και παιδιά κατά τη διάρκεια των χρόνων του Βυζαντίου

Χωριστήκαμε σε 4 ομάδες: α) Αρχιτέκτονες  β) Επαγγελματίες  γ) Σοφοί  και δ) Διασκεδαστές αντίστοιχα.

Η κάθε ομάδα ανέλαβε ένα θέμα. Οργανωθήκαμε σε 2 υποομάδες. Η πρώτη αναζητούσε πληροφορίες σε εγκυκλοπαίδειες αλλά και στο διαδίκτυο, στη Βικιπαιδία κι αλλού. Η δεύτερη είχε σαν έργο της τη συγκέντρωση εικόνων από διάφορους ιστότοπους με τη βοήθεια προγραμμάτων αναζήτησης εικόνων.

Στη συνέχεια αφού κατέληξε η κάθε ομάδα σ’ ένα κείμενο που συμπυκνώνει καλύτερα τα αποτελέσματα της αναζήτησής της, αποφάσισε να δημιουργήσει μια μικρή παρουσίαση με τη βοήθεια του λογισμικού δημιουργίας ταινιών Windows Movie Maker.

Τέλος, αφού καταγράψαμε τους λόγους που μας ώθησαν στην ενασχόλησή μας αυτή, τους στόχους που βάλαμε και τον τρόπο δουλειάς μας με τη βοήθεια παρουσίασης του προγράμματος MS PowerPoint, προχωρήσαμε στην ένωση των 4  μικρών παρουσιάσεων σε μια ταινία (πάλι χρησιμοποιώντας το λογισμικό δημιουργίας ταινιών Windows Movie Maker) όπου με τη βοήθεια των εικόνων, της μουσικής και του κειμένου δίνεται η ευκαιρία σε όλους για μια πιο ολοκληρωμένη γεύση της ζωής στα χρόνια του  Βυζαντίου.

Οι στόχοι που τέθηκαν ήταν:

Α) η ομαδική εργασία για την επίτευξη ενός σκοπού.

Β) η ενεργοποίηση της κριτικής σκέψης και της δημιουργικότητας των μαθητών.

Γ) η εμπειρία της συγγραφής και της παρουσίασης μιας ομαδικής εργασίας.

Δ) η ένταξη στη μαθητική ομάδα όλων ανεξαιρέτως των μαθητών.

και νομίζουμε ότι επιτεύχθηκαν όλοι προσφέροντάς μας μεγάλη ευχαρίστηση.

2.Εισήγηση

2.1. Οι κατοικίες στο Βυζάντιο 

Η βυζαντινή κατοικία ενσωμάτωσε πολλά προγενέστερα αρχιτεκτονικά στοιχεία. Η μορφή των βυζαντινών σπιτιών, που γνώρισε πολλές παραλλαγές καθοριζόταν από την οικονομική κατάσταση του ιδιοκτήτη, τη μορφολογία του εδάφους και φυσικά το διαθέσιμο χώρο.Έτσι, υπήρχαν τόσο πολυτελείς επαύλεις όσο και φτωχικά σπίτια, ενώ διαφορές παρατηρούμε και ανάμεσα στα αστικά σπίτια και στα σπίτια της υπαίθρου.

Κατά τους Βυζαντινούς χρόνους, τα σπίτια είχαν συνήθως έναν ή δύο ορόφους, χωρίς όμως να λείπουν τα τριώροφα ή και τα πολυώροφα κτίσματα (αναφέρεται, μάλιστα, ότι κατά τη βασιλεία του Θεοδόσιου υπήρχαν στην Κωνσταντινούπολη και σπίτια με εφτά ή εννιά πατώματα), συνήθεια ρωμαϊκής καταγωγής. Στην ύπαιθρο για λόγους προφύλαξης από τις εχθρικές επιδρομές, τα σπίτια κτίζονταν μέσα σε οχυρωμένους οικισμούς (κάστρα), όπου ο χώρος ήταν περιορισμένος. Έτσι ήταν συνήθως πολύ απλά διώροφα. Τα αρχοντικά όμως είχαν συχνά και έναν πύργο για λόγους προστασίας.

Εικόνα 1: Βυζαντινό σπίτι

Οι περισσότερες κατοικίες διέθεταν στέρνες στα ισόγεια ή χώρους για τα ζώα, ενώ το κυρίως δωμάτιο βρισκόταν στον όροφο. Χωρίσματα από ελαφρά υλικά (ξύλο, καλάμια) διαιρούσαν τους ενιαίους χώρους σε μικρότερα δωμάτια, ενώ το φως έφτανε μέσα στο σπίτι από τα παράθυρα, στα οποία προσάρμοζαν κατάλληλα πλαίσια ώστε δέχονται μικρά τζάμια οκταγωνικά ή ορθογώνια.Για τον εξοπλισμό των σπιτιών με κινητά αντικείμενα μαθαίνουμε από τις παραστάσεις ή τις γραπτές πηγές, καθώς τα φθαρτά υλικά κατασκευής τους δεν επέτρεψαν τη διατήρησή τους.

Όπως και το ίδιο το οίκημα έτσι και η επίπλωση και η οικοσκευή του καθοριζόταν από την οικονομική κατάσταση του ιδιοκτήτη. Τα συνηθέστερα υλικά κατασκευής των σκευών ήταν το γυαλί, ο πηλός, ο χαλκός, τα όστρακα και το ξύλο για τους πιο φτωχούς και τα πολύτιμα μέταλλα (χρυσός, ασήμι) ή το ελεφαντόδοντο για τους πλούσιους. Βασικά στοιχεία της βυζαντινής επίπλωσης ήταν τα «κλινάρια», ή «κραββάτια» ή «κρεββάτια», με στρώματα από άχυρο (για τους φτωχούς) και πούπουλο χήνας (για τους πιο εύπορους), οι «τάβλαι» (τα τραπέζια), τα «σελλία» ή «σκαμνία» (τα δικά μας σκαμνιά). Το δάπεδο καλυπτόταν από τα «επεύχια» ή «τάπητες» (χαλιά), ενώ το εσωτερικό του σπιτιού διαιρούνταν από τα «βήλα» (παραπετάσματα), υφάσματα που χρησιμοποιούνταν σαν εσωτερικές πόρτες.

Τέλος, ο φωτισμός γινόταν με λυχνάρια, κανδήλες, πολυκάνδηλα ή κεριά και φανάρια.

2.2. Επαγγέλματα στο Βυζάντιο

 Στις πόλεις βρίσκονταν τα εργαστήρια και τα εμπορικά. Κάθε συντεχνία διατηρούσε τα εργαστήρια ή τα μαγαζιά της σε συγκεκριμένη περιοχή της πόλης. Ανάμεσα στα καταστήματα που λειτουργούσαν ήταν τα μαγκιπεία, οι φούρνοι δηλαδή, και τα σαρδαμαρεία, που έμοιαζαν με τα σημερινά παντοπωλεία. Κρέας και λαχανικά προμήθευαν στους κατοίκους ο μακελλάρης και ο λαχανοπώλης. Ένα πλήθος πλανόδιων μικροπωλητών, «οι γυρεύοντες», εξυπηρετούσε τις γυναίκες περνώντας έξω από τα σπίτια τους. Με το χτίσιμο των σπιτιών ασχολούνταν οι οικοδόμοι, ο μαΐστωρ και οι μαθητές. Υπήρχαν ακόμη οι διδάσκαλοι και οι γιατροί, καθώς επίσης και οι μυρεψοί, που πουλούσαν αρώματα και φάρμακα. Οι εργαζόμενες γυναίκες ήταν, μεταξύ άλλων, υφάντριες, χορταρίνες, μάζευαν δηλαδή χόρτα, και πορικοπώλισσες, που πουλούσαν οπωροκηπευτικά, ή κουρίσσες που φρόντιζαν την κόμμωση των γυναικών και δούλευαν στα σπίτια και στα λουτρά.

Εικόνα 2: Όργωμα με το άροτρο

Λόγω της διαμόρφωσης του εδάφους της Μακεδονίας οι αγροτικές και κτηνοτροφικές ασχολίες ήταν η βάση της οικονομίας. Οι διάφοροι μικροϊδιοκτήτες, μισθωτές γαιών και δουλοπάροικοι ήταν δεμένοι με τη γη που καλλιεργούσαν. Γύρω από τα χωριά υπήρχαν τα αμπέλια και τα περιβόλια, καθώς υπήρχαν ζώνες καλλιέργειας για τα διάφορα προϊόντα. Σε μεγαλύτερη απόσταση εκτείνονταν τα χωράφια η έκταση των οποίων καθοριζόταν με σκοινιά και όρους, ενώ πολλές φορές προκαλούνταν καυγάδες ανάμεσα στους γείτονες. Το δημοσιονομικό σύστημα του βυζαντινού κράτους στηριζόταν στην αγροτική παραγωγή της οργανωμένης κοινωνίας του χωριού. Συχνά, για να αντιμετωπίσουν τις δυσκολίες, οι μικροκαλλιεργητές προτιμούσαν να πουλήσουν τις εκτάσεις τους μαζί με την ελευθερία τους και να μετατραπούν σε δουλοπαροίκους, αυξάνοντας ταυτόχρονα και τις ήδη μεγάλες ιδιοκτησίες των μεγαλογαιοκτημόνων. Οι τελευταίοι κατόρθωναν με το πέρασμα των αιώνων να ελέγχουν όλο και μεγαλύτερες εκτάσεις απολαμβάνοντας ταυτόχρονα σημαντικές φοροαπαλλαγγές παρά τις όποιες προσπάθειες της κεντρικής εξουσίας να περιορίσει τη δύναμή τους. Αντίθετα οι βοσκότοποι, που εκτείνονταν πέρα από τις καλλιεργήσιμες εκτάσεις, ανήκαν συλλογικά στην κοινότητα. Οι βοσκοί φρόντιζαν τα ζώα τους με τη βοήθεια των ποιμενικών σκύλων.

2.3. Η εκπαίδευση

Η εκπαίδευση στο Βυζάντιο δεν ήταν υποχρεωτική. Σχολεία, δάσκαλοι και βιβλία ήταν συγκεντρωμένα στις πόλεις, όπου και εκεί απευθύνονταν σε μία μικρή μερίδα των ανθρώπων. Τα σχολεία ήταν ιδιωτικά ή εκκλησιαστικά, τα παιδιά πήγαιναν σ’ αυτά σε ηλικία 6 έως οκτώ ετών και οι γονείς τους πλήρωναν τα δίδακτρα σε είδος ή χρήματα. Μάλιστα τα υψηλά δίδακτρα της ιδιωτικής διδασκαλίας την έκαναν απρόσιτη για τις περισσότερες οικογένειες των Βυζαντινών.

Εικόνα 3: Η σχολική τάξη

Δύο ήταν οι βαθμίδες εκπαίδευσης του Βυζαντίου : Η προπαιδεία, που αντιστοιχεί στο σημερινό δημοτικό, διαρκούσε 3 ως 4 χρόνια και η εγκύκλιος παιδεία, που αντιστοιχεί στο γυμνάσιο και το λύκειο, διαρκούσε 4 χρόνια και φοιτούσαν μαθητές από τα 12 ή 14 χρόνια τους.
Το βασικό(προπαιδεία) είχε 4 τάξεις: Στις δυο πρώτες οι μαθητές μάθαιναν να διαβάζουν, να γράφουν και να λογαριάζουν. ενώ στις μεγαλύτερες μάθαιναν ορθογραφία, γραμματική, αριθμητική και ιστορίες από την Αγία Γραφή, τον Όμηρο και τους μύθους του Αισώπου.

Οι ικανότεροι και συνήθως οι πλουσιότεροι συνέχιζαν τις σπουδές τους. Μάθαιναν ρητορική, φιλοσοφία, επιστήμες και τις τέχνες των μαθηματικών, της γεωμετρίας, της μουσικής και της αστρονομίας σε Σχολές. Στα εκκλησιαστικά σχολεία φοιτούσαν και ορφανά ή μαθητές από άλλες περιοχές δωρεάν. Χάραζαν τα πρώτα τους γράμματα πάνω στην αλειμμένη με κερί πινακίδα τους.

Τα κορίτσια(από τον 11ο αιώνα και έπειτα άρχισαν το σχολείο) και αρκετά αγόρια δεν πήγαιναν σχολεία. Έμεναν στο σπίτι, βοηθούσαν στις δουλειές και τα διαπαιδαγωγούσαν οι γονείς και οι παππούδες τους. Παρακολουθούσαν μαζί με τους αδελφούς τους μόνον όταν τα μαθήματα γίνονταν στο σπίτι από ιδιωτικούς παιδαγωγούς. Παρ’όλα αυτά υπήρχαν αρκετές γυναίκες με πλατιά μόρφωση, όπως η Κασσιανή και η Άννα Κομνηνή.Όσα αγόρια δεν πήγαιναν σχολείο μάθαιναν τέχνες σε ειδικούς τεχνίτες.

Από τον 5ο αιώνα, πέρα από τα βασικά σχολεία λειτουργούσαν και μερικές ανώτερες σχολές όπως το Πανδιδακτήριο το οποίο ιδρύθηκε στην Κωνσταντινούπολη από τον αυτοκράτορα Θεοδόσιο Β’.

Κατά τον 7^ο αιώνα ο αυτοκράτορας Ηράκλειος και ο πατριάρχης Σέργιος ίδρυσαν τις πρώτες εκκλησιαστικές σχολές στην Πόλη. Σκοπός τους ήταν να εκπαιδεύσουν τους μαθητές τους, ώστε να γίνουν μέλη της εκκλησίας ακολουθώντας τις θρησκευτικές τους υποχρεώσεις, διδάσκοντας από μικρή ηλικία στα παιδιά τα Ιερά Γράμματα κι έχοντας ως βάση τη θρησκευτική διαπαιδαγώγηση. Η Πολιτεία απ’ την άλλη μεριά, ενδιαφέρθηκε περισσότερο για τη «δευτεροβάθμια» εκπαίδευση απ’ όπου θα έβγαιναν καταρτισμένα στελέχη για να υπηρετήσουν τις ανάγκες της διοίκησης του κράτους.

Κατά τον 9ο αιώνα και ειδικότερα όταν ήταν αυτοκράτορας ο Μιχαήλ Γ’ και ο ικανότατος θείος του Καίσαρ Βάρδας, έγιναν μερικά σημαντικά άλματα στην εκπαίδευση. Αρχικά, μεγάλο επίτευγμα ήταν η ίδρυση της ανώτερης σχολής της Μαγναύρα, την οποία ανέλαβε ο Λέων ο Φιλόσοφος ή Μαθηματικός, διάσημος πολυμαθής επιστήμονας της εποχής. Επίσης την ίδια εποχή λειτουργούσε η Πατριαρχική Σχολή στην Κωνσταντινούπολη.

2.4. Ψυχαγωγία, διασκέδαση και παιχνίδι

Όλοι οι βυζαντινοί αγαπούσαν τις διασκεδάσεις. Θρησκευτικές γιορτές, γενέθλια, επέτειοι και σημαντικά κρατικά γεγονότα πρόσφεραν αφορμές για γλέντι.

Άφθονα καπηλειά, μαγειρεία και μιμαρεία -δηλαδή λαϊκά θέατρα όπου εμφανίζονταν ακροβάτες και θαυματοποιοί ή παρουσιάζονταν αυτοσχέδιες παραστάσεις- διασκέδαζαν τα βράδια τους άντρες της λαϊκής τάξης.

Οι κάτοικοι της πρωτεύουσας διασκέδαζαν στον Ιππόδρομο, όπου εκτός από τις αρματοδρομίες γίνονταν και άλλες εκδηλώσεις, όπως θρησκευτικές πομπές, δημόσιες τελετές, θεατρικές παραστάσεις και διάφορα άλλα λαϊκά προγράμματα. Τις απόκριες μεταμφιέζονταν και έκαναν παρέλαση στους δρόμους, ενώ με αφορμή τη νέα σελήνη,  άναβαν φωτιές στους δρόμους κι οι νέοι πηδούσαν πάνω από αυτές. Δεν έλειπαν, βέβαια, κα οι ταβέρνες που πρόσφεραν φαγητό και άφθονο κρασί.

Τα διαλείμματα ανάμεσα στις 8 αρματοδρομίες κάλυπταν με εμφανίσεις των μίμων, ακροβατών, ηθοποιών, χορευτών, που εκτελούσαν διαδοχικά το πρόγραμμα τους. Σε περίπτωση εθνικών εορτών, αντί για αρματοδρομίες, οργανώνονταν στον Ιππόδρομο θεατρικές παραστάσεις για ψυχαγωγία του κοινού, και αγώνες αθλητικών ομάδων

Στην επαρχία, περίμεναν με ανυπομονησία τα ετήσια πανηγύρια που εξελίσσονταν σε λαϊκές γιορτές. Εκεί συγκεντρώνονταν μάγοι, αστρολόγοι, θεραπευτές, θαυματοποιοί που τραβούσαν την προσοχή του κόσμου, παρά τις απαγορεύσεις της Εκκλησίας.

Εικόνα 4: Βυζαντινά παιχνίδια

Τα παιχνίδια που τα διασκέδαζαν ήταν το σείστρο και ο καλαθίσκος που ήταν γεμάτος με αθύρματα, παιχνίδια δηλαδή. Τα λίγο μεγαλύτερα αγόρια είχαν τη συρίκτρα, πήλινα οχήματα και αρματηλάτες, τη δερμάτινη –συχνά πολύχρωμη– σφαίρα, τους αστραγάλους, τον τροχό ή κρίκο και τα καλαλαλλάκια,τα πεντόβολα της λαϊκής μας παράδοσης.

Τα κορίτσια έπαιζαν με τις πλαγγόνες και τα νιννία. Αγαπημένο τους επίσης παιχνίδι ήταν η μίμηση σημαντικών γεγονότων όπως ο γάμος και η βάπτιση. Ακόμη, συνήθιζαν να χτίζουν σπίτια από χώμα, όπως αναφέρει ο Ευστάθιος Θεσσαλονίκης.

Ευχαριστίες:

Θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε τον καθηγητή Πληροφορικής κ. Λασπίδη Θεόδωρο για την προσφορά του εργαστηρίου Πληροφορικής και για τις ώρες που αφιέρωσε για να μας βοηθήσει στην έρευνά μας.

3. Βιβλιογραφία

1. Α. ΟΡΛΑΝΔΟΣ, Τα αστικά σπίτια του Μυστρά, Αρχείο Βυζαντινών Μνημείων Ελλάδας Γ΄(1937).

2.http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%92%CF%85%CE%B6%CE%B1%CE%BD%CF%84%CE%B9%CE%BD%CE%AE_%CF%80%CE%B1%CE%B9%CE%B4%CE%B5%CE%AF%CE%B1/ Βικιπαιδεία, Βυζαντινή παιδεία.

3. http://www.imma.edu.gr/macher/hm/hm_main.php?el/D2.html/ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ, Ιστορία και πολιτισμός από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, Εκδοτική Αθηνών.

4.http://www.arxaiologia.gr/assets/media/PDF/migrated/27.pdf/ Παπαζώτος Θανάσης, Το αστικό βυζαντινό σπίτι.

5.http://digitalschool.minedu.gov.gr/modules/ebook/show.php/DSDIM-E105/157/1111,4053/  Ψηφιακό Σχολείο, Θέματα από τη Βυζαντινή Ιστορία.

6.http://egpaid.blogspot.com/2010/11/blog-post_01.html/ Εγκύκλιος Παιδεία, Η εκπαίδευση στο Βυζάντιο.